Kałusz

Kałusz, Kalush, Kalus, Kalusch
[pieczęć miasta]
N 49°01'  E 24°22'  - oblast Ivano-Frankivsk (Stanisławów)

[zdjęcia] [nazwiska]

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
Wydanie elektroniczne. Pisownia oryginalna [źródło]


Kałusz, miasteczko powiatowe w Galicyi, o 100 kil. na płd-płd-wsch. od Lwowa. Tuż na płn. wschód od K. leży osada niemiecka Nowy Kałusz i wieś Bania, odrębne gminy administracyjne, należące jednak wraz z Kałuszem do jednej gminy katastralnej. W opisie fizycznym łączymy przeto także te trzy gminy w jedne całość. Zajmują one przestrzeń od 49° do 49°5' półn. szer. i od 41°58' do 42°6'30" wsch. dług. od K. Na półn.-zachód leżą Mościska i Kopanka, na płn.-wsch. Dołpotów, na płd.-wsch. Studzianka, Podhorki i Chocin, na płd.-zachód Pójło i Siwka. Miasto samo rozłożyło się w płd.-wsch stronie obszaru; na wschód od niego leży przedmieście Dómka (al. Dumka), na płd. Zagórze, na płn.-zachód Pomiarki. Na płn.-wschód, narożniku obszaru leży Kunicha (al Srolek), przysiółek Bani Cały obszar leży w dorzeczu Dniestru, Przez płd. kończynę płynie Słona Rzeka, ramię Czeczwy. Wchodzi ono tu z Pójła, płynie od zach. na wschód, dzieli się na dwa ramiona, z których jedno skręca na płd.-wschód a niebawem opuszcza obszar i wpada do Łomnicy; drugie zaś płynie na płn.-wschód przez płd. część miasta a opuściwszy obszar miejski wpada również do Łomnicy. Na płn. od Słonej Rzeki płynie Siwka, Wchodzi ona w obszar ze wsi Siwki i płynie zrazu na wschód, potem na płn.-wschód przez płn. część miasta, następnie pomiędzy Banią i Nowym Kałuszem i pomiędzy Kałuszem a Kopanka, poczem opuszcza obszar. Do Siwki wpada od praw. brz. potok nastający na płn. od Kunichy, na płn. stoku Kopanki, płynący na płd. wschód blisko granicy a potem na płn. zachód wzdłuż granicy od Dołpotowa. Płn. zach. róg obszaru nakoniec przecina Kropiwnik, dopływ Siwki, wchodzący tu z Kropiwnika a płynący od płd. na płn, do Mościsk. W mieście wznosi się punkt jeden 318 m. n. p. m. Na praw, brz. Siwki, na płn. od Bani, dochodzi Kopań 364 m. a w płn. wsch. stronie na wschód od Kunichy Kopanka 368 m. Ta w płn. wsch. narożniku leżą lasy: Kameralny i Zalesię. Na lew. brz. Siwki leżą orne pola i łąki i pastwiska miejscami podmokłe: W Krągach, Za grobiskami, Na błotach, itp.,., a obszar ten opada do 294 i 288 m. Tutaj znajdują się pokłady wybornego torfu, kilka sążni głębokie, lecz zaniedbane z powodu obfitości lasów. Bredetzky czynił z tym torfem doświadczenia i uznał go jako bardzo dobry. Miasto ma powierzchni 2741-7657 hektarów a 7210 mk. (wedle spisu z r. 1880, a mianowicie: 895 obrz. rzym. kat., 2012 obrz. gr. kat., 37 akato., 4266 wyznania mojżeszowego. Własność większa (rządowa) ma roli ornej 31, łąk i ogr. 66, pastw. 15, lasu 417 mr.; własność mniejsza roli ornej 2583, łąk ł ogr. 1904, pastw. 1550, lasu 65 mr. W Bani jest 668 mk. w gminie a 67 na obszarze dworskim, w Nowym Kałuszu 577 mk. Kałusz. jest siedzibą urzędu powiatowego i podatkowego, sądu powiatowego, notaryatu, powiatowej komisyi szacunkowej, rady powiatowej, rady szkolnej okręgowej na powiat kałuski i doliniański, zarządu salinarnego, zarządu lasów i domen, urzędu pocztowego i telegraficznego. Jest tu 4-klasowa szkoła etatowa męzka i 2-klasowa etatowa żeńska, 2 doktorów medycyny, 3 chirurgów i apteka. Parafia rzymska i greckokatolicka są w miejscu; pierwsza należy do dekanatu doliniańskiego, druga do kałuskiego a obie archidyecezyi lwowskiej. Do parafii rzym, kat. należy 35 wsi: Bania, Bednarów, Bereźnica, Berłohy, Chocin, Dobrowlany, Dołhe, Grabówka, Hołyń, Humenów, Jaworówka, Kadobna, Kopanki, Katiatycze, Kropiwnik, Landestreu, Mościska, Mysłów, Nowy Kałusz, Nowica, Podhorki, Podmichale, Pójło, Rypianka, Śiwka, Studzianka,Tużyłów, Ugartsthal, Uhrynów średni, Uhrynów stary, Wierzchnia, Wistowa, Zagórze, Zawadka, Zawój, Do dekanatu kałuskiego gr. kat. należą parafie: Bereźnica szlachecka, Berłohy, Ohocin, Dołhe, Grabówka, Hołyń, Kamień, Krasne, Kropiwnik, Łdziane, Medynia, Mościska, Niegowce, Nowica górna, Petranka dolna, Podhorki, Podmichale, Pójło, Przewoziec, Równia, Rypianka, Studzianka, Uhrynów średni. Wistowa, Wojniłów Zawadka, Zawój i Zbora, W Kałuszu jest cerkiew parafialna pod wezwaniem św. Michała i kościół parafialny pod wezwaniem św. Walentego, fundacyi Kazimierza Jagiellończyka z r, 1469, odnowiony przez Stefana Batorego r. 1578 (wymurowany i poświęcony r. 1842). Stan czynny majątku miejskiego wynosi 399577 zł., bierny 906 zł. W roku 1881 było dochodu 17442 zł. Z instytutów dobroczynnych jest fundusz ubogich, założony przez ks. Macieja Krasuckiego i ks. Antoniego Kordasiewicza z majątkiem zakładowym 1149 zł. i dom kalek z rocznym dochodem 40 zł. Przemysł miejscowy obejmuje, oprócz wyrobu soli w tutejszej żupie, wyroby garncarskie (17 garncarzy, którzy wyrabiają rocznie około 75000 sztuk naczynia w wartości 12000 zł,), garbarskie (3 do 5000 sztuk rocznie), szewskie, kuśnierskie i sukiennicze (grube sukno). Jest tu także destylarnia spirytusu, browar pospolity, mydlarnia i fabryka chemikaliów. Pierwszą autentyczną wiadomość o salinach kałuskich mamy z wieku XV, gdyż Kazimierz Jagiellończyk darował 5 kwietnia 1464 r. kościołowi użytek jednej warzelni z dwoma czerunami, to jest małemi panwiami. W r. 1553 były w okolicy Kałusza dwie warzelnie a lustratorowie podali o nich: "Gdyśmy zbadali okolicę, zauważyliśmy, że sól kamienną trzeba tu naprzód ługować, na co kilka tygodni czasu schodzi, i warzenie soli musi być zaniechane." W metryce koronnej z r, 1571 w Warszawie przechowanej są wymienione w Kałuszu trzy warzelnie i dwa szyby (Mogiła i Szypiołka). Pierwotne wyzyskiwanie soli ograniczało się na pogłębianiu niegłębokich szybów solankowych, które, na sposób studzien zakładane, dostarczały solanki źródlanej. Takich szybów pogłębiono z czasem 75 a przeważna ich część leżała u stóp wyniosłości, ciągnącej się od płd. ku płn. nad praw. brz. Siwki, w małem oddaleniu jeden od drugiego. Z szybów tych utrzymał się aż dotąd jeden tylko, szyb solankowy św. Barbary; z reszty pozostały tylko dwa siady czyli kotliska. Później przystąpiono do nieujętego wymakania, czyli do wolnego ługowania iłu solnego, a to przez pogłębianie szybów i zapuszczanie ich wodą słodką. Systematyczne górnictwo solankowe przez umiejętne zakładanie ługowni dopiero w ostatnich dziesiątkach lat w Kałuszu zaprowadzono. Kopalnia kałuska odkryta i dostępna jest obecnie na 160 m. głębokości, 710 m. długości a 305 m, szerokości ł dzieli się na 3 główne poziomy a komunikuje dwoma szybami dziennymi, nr. IV i VIII. Pokłady soli w Kałuszu. należą do neogenicznego okresu trzeciorzędnego górutworu i stanowią w ogóle stromo stojący skład, o rozciągłości płd.wsch. i o stromem nachyleniu przeważnie ku płd. Skład ten solny mieści w sobie pokłady soli potasowej, tworzące wierzchnie warstwy, a pod temi właściwą formacyą soli kuchennej, objawiającej się jako ił solonośny, zawierający około 50 do 60 proc. soli kuchennej. Miejscami znajdują się w ile solonośnym gniazda czyli buły czystej soli kamiennej. Nakładowe warstwy tej formacyi solnej tworzą ławy sapowe tudzież szutra z okresu dyluwialnego, dalej margle z gniazdami zbitego gipsu i bezwodnika (anhydrytu) i pokłady iłu szarego. Warstwy sylwinu i kainitu, uławicone nad właściwą formacyą soli kuchennej, są głównemi ogniwami utworu soli potasowych, nie stanowią atoli pokładów litych, lecz noszą cechę wspomnianego iłu solnego. Miejscowe obfitsze nagromadzenie tych soli wyzyskiwało od roku 1869 do 1876 towarzystwo wyrobu soli potasowych, lecz przedsiębiorstwo to zwinięto w r, 1877, z powodu wielkiego kapitału wkładowego i z powodu nieracyonalnego górnictwa czyli t. zw. odbudowy rabunkowej. Przedsiębiorstwo na małą skalę, prowadzone racyonalnie, mogłoby z temi solami robić stosunkowo świetne interesa (ob. Dunikowskiego "Rzut oka na stosunki geolog. Gal. wsch.", str. 92). Karnalit, znajdujący się w Kałuszu w mniejszych ilościach, posiada niemal te same własności co kainit. Z naziemnych zakładów posiada salina kałuska nad wzmiankowanymi szybami dwie machiny parowe o sile 6 i 30 koni, pompę kopalną parową, zbiorniki solankowe objętości przeszło 10000 hektolitrów, prochownię i potrzebną ilość mieszkań dla urzędników i dozorców; dalej magazyny soli, sprzętowi materyałów, kuźnie, stolarnie, warsztat mechaniczny, małą lejarnię metalu itp. Warzelnia soli, duży gmach z drzewa zbudowany, mieści w sobie dwie duże żelazne panwie, na których około 3,800,000 kg. soli rocznie produkują, w topki po l kg. formują a następnie w dwóch suszarniach osuszają. Magazynów soli jest sześć. Handel miejscowy prowadzą po największej części żydzi tutejsi zbożem, skórami, grubem suknem, kożuchami i inną odzieżą góralską, tudzież drzewem i solą. Jarmarki (18 stycznia, 11 lutego, 13 marca, 20 kwietnia, 16 maja, 6 czerwca, 20 lipca, l października, 18 listopada, 10 grudnia, 27 sierpnia i 28 września) i targi tutejsze (co piątek) bywają też dość licznie odwiedzane przez ludność góralską która tu wyroby swoje, szczególnie bryndzę w lecie, zbywa. Przez sam środek miasta przechodzi gościniec wiodący z Wojniłowa do Doliny a przez płd. kończynę obszaru idzie kolej Albrechta, mająca tutaj swą stacyą (o 140 kil od Lwowa) z Siwki na wschód do Chocina. Za czasów polskich należał Kałusz do ziemi halickiej a województwa ruskiego. Jako wieś istniał już przed r. 1469, storo w tymże roku Kazimierz Jagiellończyk fundował tu taj parafialny kościół łaciński, W r. 1549 upoważnia Zygmunt August Mikołaja Sieniawskiego,wojewodę bełzkiego, hetm. p. k. i stę halickiego do założenia w starostwie miasta pod nazwą Kałusze, wkłada na mieszkańców obowiązek dawania rocznie z domu 30 gr., 2 kapłony i jaj 12; powinni obrobić podczas żniwa dwa dal, tyleż przy sianożęci i przez dwa dni układać siano w stogi, dostawić 2 sztuki budulcu, a trzecią do piły. Świeżo osiadających uwalnia od powyższego czynszu i powinności na lat 10, tych zaś, którzy już mieszkają na 2 lata, lecz wszyscy przez lat 15 nie płacą podatków; obdarza, prawem niemieckiem stanowi targ w piątek, jarmarki na św. Prokop i św. Marcin. W nagrodę czynów wojennych i poświęcania nadaje Zygmunt August r. 1553 temuż Sieniawskiemu wieczyście dobra królewskie Kałusz z przyległościami, zastrzegając, Iż po wygaśnięciu potomstwa jego płci męzkiej, rzeczoną darowiznę wróci do Korony. Rewizya 1572 r. podaje w mieście 55 domów czynsz opłacających; kuśnierz, błoniarz i kowal nic nie płacą, ale za to są na posłudze dworskiej. Są 3 banie albo żupy solne, przy jednej studni albo oknie jest wież 3, z tych 2 arendują, 3 cia zachowana na potrzebę dworską. Czwarta wieża plebańska. Są też jeszcze ktemu dwie oknie, zową je Mogiła albo Szepiołka, które ludziom najmują, którzy mają swe wieże. W r. 1595 spalili i złupili miasto Turcy. Z czasem majętność tutejsza poczęła składać odrębną królewszozyznę czyli starostwo niegrodowe, o którem lustracya z r. 1661 zdaje sprawę: "Zamek; na bramie izdebka. Wszedłszy do zamku jest izba stołowa z komorą, do tego pokojów 8 z izdebkami. Bramka do ogrodu włoskiego, blisko stajnia i kuchnia. Działo spiżowe wielkie, działek żelaznych 2, hakownic 10. Dają mieszczanie z osiadłości swojej l zł., do żadnych innych powinności ani do oddawania sramów nie należą. Powołowszczyznę co 4 lata dają woła 10-go. Uznawamy, aby na pospolite ruszenie wyprawili hajduków parę odzianych z rynsztunkiem dobrym, szablami i muszkietami. Żup JKM. jest 2, do 3 ks. pleban ma prawo. Uważając coby sól mogła czynić, miawszy wszystkie circumstatie i oonsiderattonee, ponieważ surowica nie taka jak w innych starostwach, ale pierwej kruszec mięknąć musi, a okna 3-go nie dorobiono, więc kiedy sól robią niedziel kilka potem dla surowicy ustające także niedziel kilka wakuje robota, uznajemy, to może urobić na rok beczek soli ad minimum 2500. Teraz sól na Ukrainę nie dochodzi i odbytu nie masz. Dowiedziawszy się, że w starostwie przez 2 lata potasze palono, obcięliśmy pilnie inkwirować ile pożytku z tego przyszło, lecz nie mogąc się rzetelnie informować w niebytnośoi arendarza tutecznego p. Bernego." Jan Sobieski, hetman w. k., ścigając tatarów dowodzonych przez Selim Gereja, odniósł tutaj nad nimi świetne zwycięztwo dnia 14 października r. 1672. O tem zwycięztwie czytaj w IV klimakterze Kochowskiego (tłum. polskie) na str. 245; także "Dyaryusas" w Ohrabowikiego Ojczystych spominkach 1,195; następnie Dziennik pogromu Tatarów p. J. Sobieskiego marszałka i hetm. w. k. w r. 1672 w Bibliotece Ossolińs. 1866, t. VIII, str. 312 i nast.; tudzież List J. S. do króla zpod Kałusze z d. 14 października 1672, tamże str. 324 do 326. Wierszem opisał tę bitwę Wł. Chomętowski, ob. Przyjaciel domowy, 1870 str. 58 i 59. W roku 1675 pobił tatarów pod Kałuszem Andrzej Potocki. Spokojniejsze, wolne od napadów tatarskich czasy dozwoliły wzróść miastu, Lustr. z r. 1765 podaje: Chrześciańskich domów wielkich 64, małych 194, żydows. dm. wielkich 62, małych 73, kościołów 2, cerkwi 3. Podatki: sucha porcya żołnierska, strażczyzna, oczkowej dziesięcina pszczelna, zarąb, makowszczyzna, aręda z porękawicznem czynią z miasta zł. 16619 gr. 5, dochód zaś ze starostwa wynosi 70959 zł. 10 gr. 3 den., z czego potrącić trzeba wydatek 13158 zł. 10 gr. 15 den, Wkrótce potem zgorzała część miasta a morowa zaraza r. 1770 znacznie je wyludniła. Podług inwentarza z r. 1771 było w rynku, na 4 ulicach, wałach i pod zamkiem 39 dm. wielk., 72 mał, 22 pustych; na przedmieściu za bramą lwowską 2 domy wjezdne, dm. 78, pustych 21; na przedmieściu za bramą halicką dm, 34, pustych 9, kościół farny z drzewa jodłowego, cerkwi 3. Zamek od wschodu wałem opasany, na nim parkany przeważnie popalone; na zach. sztachety na fundamentach murowanych, na płd. od cmentarza płotem z chrustu ogrodzony; na płn. parkanem i daszkiem z gąt pokrytym opasany. Brama murowana, w niej izba dla żołnierzy do usług skarbowych i skarbczyk; brama od folwarku nowo wymurowana, na górze rezydencya z ganeczkiem w koło. W środku dziedzińca stara oficyna drewniana, oficyna ekonomska, szpichlerzyk, stajnia itd. Żupy na przedmieściu lwowskiem za Siwką; wieża beczkowa wielka z drzewa jodłowego ma panwi do wywaru soli beczkowej 4; suszarnia do suszenia soli. Wieże huskowe 4, każda ma czehryn do wywaru soli drobnej, huski, i większej, hurmany zwanej. Okno surowiozne "Górne" zwane, 20 łokci głębokie, drzewem jodłowem obudowane, dachem gontowym pokryte, gdzie kosze 2 z liną; karat z kołami do ciągnienia surowicy. Okno wodne, nowo wykopane, 90 łokci głębokie, sztołą podziemną na łokci 50 komunikuje z oknem surowicznem górnem, gdzie kruszce solne wodą przez sztołę wpuszczoną podsycają się i wymakają, a tak woda staje się sposobną do wywaru soli. Okno niższe surowiozne, Mogiła, 90 łokci głębokie, z drzewa jodłowego, pod dachem, w nim kosze, liny, karat z kołem do ciągnienia surowicy. Okno wodne, Kafar, pod dachem, na słupach, bez ścianek, 90 łokci głębokie, sztołą podziemną na 70 łokci komunikuje z oknem Mogiła. Budynek pisarza z furami w przedaż do Litwy idącymi, sadków 2, ogrodów na jarzynę 2, budynek pisarza solnego, stajenka dla koni skarbowych, obora, budynek pisarza drwa skupującego itd. Izba szafarza do wydatku soli drobnej, izba szafarza do wydatku soli beczkowej, karczma, browarek, rzemieślników przy żupie osiadłych 33. Do starostwa kałuskiego należały: miasteczko Kałusz i wsie: Berłohy, Dobrowlany, Dołhe, Grabówka, Jaworówka, Jasień, Krasna, Kamień, Kadobna, Kopanka, Kropiwnik, Łdziany, Majdan, Mościska, Mysłów, Niebyłów, Howica, Petranka, Podmichale, Przysłup, Pójło, Równia, Rypianka, Słoboda Uiebyłowska, Słoboda Równiarka, Śliwki, Siwka, Topolsko, Uhrynów stary i średni, Wistowa, Zagórze, Zawoja. Wieś Zawoja miała żupę solną zwaną Gwoździoha; wieś Uhrynów średni żupę Czartoryjkę; Petranka żupę Petranecką; Krasna żupę Kraśnieńską i Leśną; Przysłup szopę wielką do robienia potażu, popielnię i hartownię do lutrowania potażu. Starostą był tu około r. 1615 Żółkiewski. Później było starostwo w posiadaniu Augusta Aleksandra ks. Czartoryskiego, wojew. ruskiego, i Maryi Zofii z Gronowa Sieniawskiej, małżonków, z prow. 103926 złp. W r. 1771 był starostą kałuskim Stanisław ks. Lubomirski, marszałek w. k. Rząd austryacki zajął je l maja r. 1782. Bo wsi przynależnych przyłączono osady niemieckie w Kałuszu, Landestreu i Ugartsthal, a dobra te pozostają dotąd w administracyi rządowej. W r. 1810 urodził się w Kałuszu Franciszek Smółka, doktor praw i adwokat krajowy, znakomity mąż stanu i wielce zasłużony patryota. Z zamku i wałów nie ma ani śladu; zachowała się tylko tradycja o ich istnieniu. Na pastwisku czyli tłoce miejskiej zwanej Mogiłki, są ślady licznych kurhanów, dziś poniszczonych, Przy kopaniu rowu na błoniu koło Strukowej góry znaleziono w r. 1874 miecz odkopano cmentarzysko z mnóstwem kości. W gabin. arch. akad. krak. jest siekierka krzemienna, znaleziona w okolicy Kałusza, wyrób piękny, gładzony, darowany w r. 1875. Herb miasta: W niebieskiem polu u góry trzy topki soli, pod niemi lit. K a pod nią księżyc zwrócony rogami do góry. Źródła: "Rzecz o bryłach kulistych w okolicy Kałusza i Ładawy na Podolu p. Altha, Roczn. Tow. nauk. krak./tom VIII, 1864; Jeszcze kilka słów o bryłach kałuskich z podaniem wypadku rozbioru ilościowego p. Altha tamże t. 14, 1868. - Pokłady chlorku potażu (sylwinu) w kopalni kałuakiej p. Windakiewicza tamże 1871, - Minerały z Kałusza p. Niedźwieckiego, Kosmos, Lwów, 1877, str. 73 do 75.- Ueber dem Kałuszit, ein neues Mineral v. Kałusz, Ton Joh. Rumpf, Mineralog. Mitth. T, Tsohermak, Wien, 1872 str. 117 do 124 l 197, - O karnalicie tu znalezionym ob. Jahrb, dr. geolog. Reichsanst, 21 str. 179. O salinie tutejszej ob, Die Soolequellen von Galizien v. Mich. Kelb w Jahrb. dr. geolog. Reichs, t. 26 str. 135 i inn. - O soli kopalnej z Kałusza jest wzmianka w Jahrb. dr. geolog. Reichs. t 9 str. 175. - O warstwie gipsu nad solonośnemi glinami w Kałuszu podał wiadomość Łomnicki w Verh. dr, geolog. Reich., 1880 str. 272. Obacz także Jahrb. dr. geol. Reich. t. 22 str. 117 i 197; tom 27 str. 95; Terhandlun. dr. geol. Reioh. z r. 1871 str. 65 i z r. 1872 str. 245. - Ueber den Syngenitu. Kałusz, Vrba, Neues Jahrb. für Mineral. 1873, str. 166. - Powiat kałuski leży między 48°27'30" a 49°14'20" półn.szer. i między 41°35'30" a 42°17"10" wsch. dług. od F. a sąsiaduje na zach. z pow. doliniańskim, na płn. z pow. żydaczowskim i rohatyńskim, na wschód z pow. stanisławowskim i bohorodczańskim, na płd. z Węgrami. Mieści się on na następujących arkuszach mapy sztabu generalnego: Z. 9. C. 30, 31; Z. 10. G. 30, 31; Z. 11. C. 30 i Z. 12. 0. 30 a na 39, 44, 47 i 48 arkuszach mapy Galicyi Kummersberga (wydanie najnowsze z r. 1881). W skład powiatu wchodzi gmin 67, obszarów dworskich jest 49, przełożeństw obszarów 30 a zatem 97 jednostek administracyjnych. Gmin katastralnych jest 60. Między gminami są 2 miejskie: miasteczka Kałusz i Wojniłów (z obszarem dworskim) a 65 wiejskich a mianowicie w obrębie sądu powiatowego kałuskiego: Bania gmina i obszar dwor., Bereźnica gm. i obszar dwor., Berłohy gm. i obszar dwor., Bołoehów gm. i obszar dwor., Chocin gm. i obszar dwor., Dobrowlany gm. i obszar dwor., Dołhe, Grabówka gm. i obszar dwor., Jasień gm. i obszar dwor., Jaworówka, Kadobna gm. i obszar dwor. Kamień, Kopanka gm. i obszar dwor., Krasna gm. i obszar dwor., Kropiwnik, Landestreu, Łdziany, Majdan gm. i obszar dwor., Mościska gm. i obszar dwor., Mysłów, Niebyłów gm. i obszar dwor., Nowica, Nowy Kałusz, Petranka gm. i obszar dwor., Podhorki gm. i obszar dwor., Podmichale gm. i obszar dwor., Pójło gm. i obszar dwor., Przysłóp gm. i obszar dwor., Równia gm, i obszar dwor., Rypianka gm. i obszar dwor., Siwka Kałuska, Śliwki, Słoboda Niebyłowska, Słoboda Rówmiańska gm. i obszar dwor., Topolsko, Tuzyłów-Kotiatycze gm. i obszar dwor., Ugartsthal, Uhrynów średni, Uhrynów stary, Wierzchnia gm. i obszar dwor., Wistowa gm. I obszar dwor., Zagórze, Zawadka gm. i obszar dwor., Zawój gm. i obszar dwor., Zbora gm. i obszar dwor.; zaś w obrębie sądu powiatowego wojniłowskiego: Babin gm.. i obszar. dwor., Cwitowa gm. i obszar dwor., Dąbrowa gm. i obszar dwor., Dołha gm. i obszar dwor., Dołpotów gm. i obszar dwor., Dołżka gm. i obszar dwor., Dubowica gm. i obszar dwor., Humenów gm. i obszar dwor., Luka gm. i obszar dwor., Hedynia gm. i obszar dwor., Moszkowce gm. i obszar dwor., Niegowce gm. i obszar dwor., Perekosy gm. i obszar dwor., Przewoziec gm. i obszar dwor., Seredne gm. i obszar dwor., Siołko gm. i obszar dwor., Siwka Wojniłowska gm. i obszar dwor., Słobodka gm. i obszar dwor., Studzianka gm. i obszar dwor. i Tomaszowce gm.. i obszar dwor. Odległość punktu najdalej na płn. wysuniętego (w Cwitowej) od kończyny południowej (góra Kopuła we wsi Jasień) czyni w prostej linii 95 kil. Nawiększa szerokość czyni w płn. połowie powiatu 35 kil. (od zach. krańca Zawadki do wsch. krańca Medyni). Stąd ku płd. zmniejsza się szerokość stopniowo do 22, 18, 10, 7, a miejscami na krańcu płd. do 2 kil. Mniej więcej 49~ty równoleżnik dzieli powiat na dwie części, z których płn.., szersza, ma kształt prawie kolisty, płd. zaś ciągnie się długiem coraz to węższem pasmem ku płd. Linia graniczna między powiatem (wsią Jasieniem) a Węgrami biegnie wzdłuż grzbietu Beskidu na przestrzeni 17 kil. od płn.-wsch. ku płd.-zach. Zaczyna się ona na płd. kończynie Sewuli, idzie przez Gorgan (1407 m.), Hrobok (1348 m.), Płytkę (1282 m.), Kopułę (1608 m.) a kończy się w szczycie Busztul (1693 m.). Stąd skręca się linia graniczna na płn. i oddziela pow. kałuski od doliniańskiego. Tworzy ją na króciutkiej przestrzeni pot. Lachów (dopływ Łomnicy), a potem Łomnica na przestrzeni 50 kil. przeszło. Oddziela ona w tym ciągu Jasień, Śliwki i Niebyłów od Ferehińska. Potem opuszcza linia graniczna Łomnicę, skręca na półn.-zachód a wyginając się następnie lekkim łukiem na północny wschód, wraca znowu na Łomnicę, oddzielając na tej przestrzeni Łdziany, Równię, Topolsko i Berłohy od Reszniatego, Cieniawy, Rożniatowa i Swaryczowa. W Tużyłowie opuszcza znowu linia graniczna Łomnicę a tworząc dwa zakręty, jeden na zach., drugi na wschód wygięte, przerzyna Czeczwę i Siwkę, oddzielając Tuzyłów, Pójło, Siwkę Kałuską i Kropiwnik od Swaryczowa, Broszniowa i Hołynia. W Kropiwniku skręca na zachód, przerzyna potoki .Kropiwnik, Kalinów, idzie przez las krechowicki, potem skręcą na płn., idzie przez las Kameralny do potoku Zbora, Na tej przestrzeni oddziela Kadobnę, Zawadkę i Bołochów, od Hołynia, Krechowic, Rachina i Turzy wielkiej. Od pot. Zbora począwszy dzieli linia graniczna pow. kałuski od żydaczowskiego. Idzie ona z początku na płn., potem na wschód na przestrzeni 7 kil. wzdłuż potoku Wielopuniec (dopływ Bołochówki), oddzielając Bołochów, Zborę i Wierzchnie od Łyskowa, Czerteżu i Stańkowa. Od Humenowa wije się linia graniczna na płn., płn.-wschód, płd. i znowu na płn. wschód aż do Dniestru, oddzielając Humenów, Niegowce, Dołhę, Perekosy, Tomaszowce, Dąbrowę i Owitowę od Stańkowej, Bujanowa, Manasterca, Protesów i Kotoryn. Dniestr płynący na płd. wschód tworzy granicę od po w. rohatyńskiego i oddziela Ćwitowe, Łukę, Siwkę wojniłowską i Moszkowce od Koszary, Bukaozowiec, Tenetnik, Martynowa starego i nowego. Opuszczając Dniestr oddziela linia graniczna pow. kałuski od stanisławowskiego. Biegnie ona naprzód na płd. wschód, przerzyna Siwkę i gościniec kałusko-bursztyński, idzie na płd. równolegle z gościńcem, skręca na płd.-wschód, przerzyna gościniec i Siwkę po raz drugi, następnie Łomnicę, a skręcając na południowy zachód biegnie równolegle prawie z Łomnicą, poczem oddala się od niej, przerzyna Łukwię i wbiega na Łukawicę. Na tej przestrzeni oddziela ona Moszkowce, Siwkę wojniłowską, Dołżkę, Serednię, Wojniłów, Medynię, Przewoziec, Babin, Wistowe, Mysłów i Kypiankę od Sobotowa, Kołodziejowa, Dorohowa, Siedlisk, Temerowca, Komarowa, Brynia, Bednarowa, Majdanu i Zagwoździa. W tym że samym płd. -zachodnim kierunku biegnie dalszy ciąg linii granicznej wzdłuż Łukawicy a potem Łukwi i oddziela pow. kałuski od bohorodczańskiego, a mianowicie: Jaworówkę, Zawój, Grabówkę, Krasne i Przysłóp od Posiecza, Mewaczyna, Głęboki, Chmielówki, Rosulnej i Kosmacza. Opuszczając nareszcie Łukiew skręca linia graniczna jeszcze bardziej na płd.-zach. i biegnie przez szczyty Turawa (940 m.), Hrynkiw (1250 m.), Gałę (945 m.), potem wchodzi na gniazdo górskie Ihrowce a mianowicie na szczyty Seredna (1642 m.), Wysoka (1808 m.) a w końcu na skalisty łańcuch Sewulę i oddziela Jasień od Porohów. Płd. część powiatu leży w Beskidzie lesistym, środkowa w przedgórzu karpackiemu półn. w dolinie Dniestru. Cały powiat należy do dorzecza Dniestru. Dniestr sam wchodzi z Kotoryn do Ćwitowa i płynie na przestrzeni l kil. przez obszar wiejski a potem wzdłuż granicy półn. (ob. wyżej) w kierunku płd.-wsch, tworząc liczne zakręty. Z dopływów dniestrowyoh należą do powiatu częściowo lub w całości: potok Majdański, Siwka, Łomnica i Łukiew, wszystkie od prawego brzegu. Majdański potok Wchodzi do powiatu z Kotoryn a płynąc na małej przestrzeni od płd. ku płn. wzdłuż granicy, wchodzi następnie do Ćwitowy, płynie na płn.-wschód a po 3 kil. biegu wpada do Dniestru. Na wsch. od pot. Majdańskiego wpada we wsi Luka jeszcze jeden potok do Dniestru. Siwka wchodzi do pow. ze wsi Hołyń w pow. doliniańskim i płynie na płn.-wschód przez Siwkę Kałuską i Kałusz; tutaj skręca się na płd,-wschód i płn.-wschód, tworząc łuk na płd. wygięty a płynąc na płn.-wschód między Kałuszem i Dołpotowem a Kopanką, potem przez Dołpotów, wzdłuż granicy między Wojniłowem a Tomaszowcami, przez Wojniłów i Serednię do pow. stanisławowskiego. Tutaj płynie przez Dorohów i Kołodziejów a skręcając na płn. wchodzi znowu do pow. kałuskiego, do Siwki wojniłowskiej, gdzie tworzy kilka zakrętów, zatacza się na wschód i wpada do Dniestru. Ze znaczniejszych dopływów zasilają ją w obrębie powiatu od lew. brzegu Kropiwnik, płynący od wsi tej nazwy w kierunku płn.-wsch. przez Siwkę Kałuską-, Kałusz, Mościska, Kopankę a nakoniec wzdłuż granicy Tomaszowiec i Dołpotowa, gdzie też wpada do Siwki. Od praw. brzegu zasila go potok Krzywec, od lew. brz. Fruniłów (al. Fornelów), oba w obrębie gminy Mościska. Od. lewego brzegu wpada jeszcze do Siwki Bołochówka. Wchodzi ona tutaj z pow. Doliniańskiego i płynie na płn.-wschód wzdłuż granicy między Bołochowem a Zawadką, przez Zawadkę, wzdłuż granicy między Zborą a Wierzchnią, przez Wierzchnią, Humenów, Niegowce, Tomaszowce i na płn. od Wojniłowa wpada do Dniestru. Zasilają ją od prawego brzegu Głęboka, Czarny potok (z Kalinowem od praw. brzegu) i Kamienny potok (al. Parewy), od lew. brzegu Kamienny potok, Żydów, Zbora (z Hłynnym i Zborzorą od lew. brzegu), Wielopuniec, Stańkówka i liczne potoki z Dółhy wojniłowskiej, Perekosów, Protesów i Dubowicy. Od prawego brzegu zabiera Siwka w obrębie powiatu bardzo nieliczne i nieznaczne dopływy, zwłaszcza na przestrzeni aż do Kałusza, gdzie płynie w oddaleniu 3 kil a w Kałuszu samym w oddaleniu l kil. od Łomnicy. Poniżej Kałusza dopiero oddala się Siwka coraz bardziej od Łomnicy i tu przyjmuje kilka znaczniejszych potoków a między niemi potok Moczarny i Petrykowce w Wojniłowie. Łomnica powstaje w powiecie, we wsi Jasień (ob.), na płn stoku granicznego pasma Beskidu, a mianowicie jego szczytu Kopuła, z kilku potoczków, płynie na płn.-płn.-wsch., potem wzdłuż granicy pow. doliniańskiego aż do płn. kończyny Niebyłowa, poczem wchodzi w obręb powiatu, płynie pomiędzy Łdzianami i Topolskiem z jednej, a Równią as drugiej strony, a płynąc następnie znowu na przestrzeni 4 kił. wzdłuż granicy, skręca na wschód, wchodzi po raz drugi w obręb powiatu i płynie na płn.-wschód przez Berłohy, Tużyłów, Dołhe, Pójło, Dobrowlany, Podmichale, Ohocin, Podhorki, Wistowe, Stcudziankę, Babin, Przewozłec i Medynię, skąd wchodzi do pow. stanisławowskiego i powyżej Halicza wpada do Dniestru. Z ważniejszych dopływów zabiera od prawego brzegu potok Kisneny, Bystre (z Łopuszną od prawego brzegu, ob. Jasień), Jalę, Kuźmienice, Szumlecz, pot. Babski (ob.) Turowę, Czerlany (powstający z kilku strug w Przysłópiu i Śliwkach a płynący na płn równolegle z Łomnicą i Turową przez Niebyłów Krasne i Łdziany, gdzie zataczając na płn zachód wpada do Łomnicy), Rykszyn (z Wy-szniową od prawego brzegu), uchodzący W Berłohach i Bereźnicę (z Gniła od praw. brzegu, a Baczkanem, Solnicą i Selanką od lewego brzegu. Ten ostatni dopływ jest to właściwie ramię Łomnicy, które się oddziela od rzeki głównej w płd. stronie wsi Dołhe pod nazwą Uhrywa, płynie na wschód przez No wice, Bereźnicę szlachecką i Dobrowlany, tutaj łączy się z drugiem ramieniem Łomnicy, oddzielającem się także w Dołhem a płynącem pod nazwą pot. Młyńskiego (Mühlbach) na wschód do Dobrowlan, a tak wzmocnione płynie na płn. wschód do Podmichala, gdzie przybiera nazwę Selanki i wpada do Bereźnicy w pobliżu jej ujścia do Łomnicy). Od lewego brzegu zasilają Łomnicę w pow. kałuskim: Lachów, mały graniczny potoczek w płd. kończynie Jasienia, Młynówka (Mühlbach) wpadająca w Równi, Czeczwa (ob.) wchodząca tutaj ze Swaryczowa w pow. doliniańskim a płynąca na wschód, na przestrzeni 7 kil., przez Tużyłów do Dołhego, gdzie wpada do Łomnicy. Od lewego brzegu Czeczwy oddzielają się w Dółhem dwa ramiona, wkrótce łączą się ze sobą we wsi Pójło i płyną pod nazwą Słonej rzeki na płn.-wschód, prawie równolegle z Łomnicą i łącząc się z nią kilkakrotnie za pomocą ramion pobocznych, przez Kałusz, Chocin, Podhorki, Studziankę i Babin, gdzie pod nazwą Młynówki wpada ramię znowu do Łomnicy. Do tego ramienia wpadają od lew. brzegu ze znaczniejszych dopływów Machniówka i Babinka (ob.). Prócz tego zasilają Łomnicę w pow. kałuskim od lewego brzegu jeszcze: Berłowski potok (ob.), Sielski potok płynący wzdłuż granicy Wojniłowa i Słobódki od zach. na wschód do Przewoźca, gdzie skręca na płd.-wschód, potem na wschód i wpada do Łomnicy i Baranówka (ob.). Łukiew (al. Łukwa) powstaje z kilku potoków, powstających na zach. stoku lesistego pasma Kocebalówki w Przysłupiu i Bogrówce (w pow. bohorodczańskim), płynie na płn.-wschód, poczem uchodzi na granicę powiatu (ob. wyżej) i płynie wzdłuż niej aż do wsi Grabówki. Tutaj wchodzi w obręb powiatu i płynie równolegle prawie z Bereźnicą i Łomnicą przez Grabówkę, Zawój, Jaworówkę, Rypiankę, Mysłów do Bednarowa (w pow. stanisławowskim). Z dopływów przyjmuje od lewego brzegu kilka małych potoków, z praw. brzegu jest najznaczniejszym dopływem Łukawica, tworząca zach, granicę powiatu od Grabówki począwszy i to prawie od tego miejsca, gdzie Łukiew granicę opuszcza i wchodzi w obręb powiatu. Najwyżej wznosi się południowa część powiatu, gmina Jasień (ob.). Na płn. od Jasienia rozszerza się coraz bardziej obszar powiatu i zniża zarazem ku dolinie Łomnicy, przerzynającej powiat od płd.-zach. na płn.-wschód a wzniesionej w Dołhem 285 m., w Podpórkach 274 m., w Wistowej 265 m., w Przewoźcu 248 m. npm. Na tej przestrzeni wznosi się w zach. części powiatu w dolinie Łomnicy, punkt jeden w Śliwkach do 529 m., w Niebyłowie do 479 m., w lesie Turowa do 434 m. w Równi 387 m., w Berłohach 360 m. W stronie wsch. znajdują się wzgórza trochę wynioślejsze. Rozróżniamy tu mianowicie pasmo wyniosłości, tworzące dział wodny między dopływami Łomnicy a Łukwi. Tworzą go od płd. ku płn. Kocebalówka (895 m. w krańcu płd. a 793 na płn.), las Zakuty (556 m.), Łuków (545 m.), Krasna (586 m.), Rechy (464 m.) a potem wzgórza niższe, 421, 406 m. wysokie i Sussakowa góra ze szczytem 380 m. wysokim. Na wschód od tego działu wodnego wznoszą się na lewym brzegu Łukwi Kośmiczara (762 m.) we wsi Majdan, w lesie Malchowa; las Manaster (szczyt 476 m.), las Chrepelów (497 m. szczyt). Między Łukwią a Łukawicą wznoszą się od płd. ku płn.: las Trusków (wzniesiony do 483 m. na płd., opadający na płn. do 452 i 422 m.), las Niedźwiedzi (415 m ) i Paryszcze, a nakoniec Kuśnierska góra (369 m.). Między Bereźnicą a Łomnicą wznoszą się następujące znaczniejsze wyniosłości: Kaniowa góra (459 m.), Buczyna (517 m.), Chmieliński (364 m.), Reszta obszaru, na prawym brzegu Łomnicy położona, zniża się jeszcze bardziej ku dolinie Dniestru. Wznoszą się tutaj między Siwka a Łomnicą: las Kopań (364 m.), las Kameralny i Zalesię (368 m. szczyt), Wielki las stary (szczyt 355 m.), na Bodostowie (354 m.), Bukowina (351 m.); między Kropiwnikiem a Bołochówką wznoszą się na dziale wodnym: Pohar (391 m.), Szynkarska (368 m.), Kro-piwnik (336 m.), Kadyłowa (311 m.), Kobyłka (278 m.). Na lewym brzegu Bołochówki wznoszą się: Bołochów (363 m.), Łysa góra (326 m.). Północny kraniec powiatu opada ku dolinie Dniestru do 250 i niżej aż do 227 m. Obszar powiatu zajmuje 1146.72 kil kw. (2083 mil. kw.). Z tego przypada na ogrody 3777 mr., na orne pole 59107, na łąki 42962, na pastwiska 19282, na lasy 65953 mr. Gleba przeważnie żytnia. Z obszaru uprawnego używają pod uprawę pszenicy 13 proc. w stronie płd. a 9.4 pr. na płn.; pod uprawę żyta 5.1 proc. na płd., 22.9 pr. na płn.; jęczmienia 53 na. na południe, 12,9 na płn., owsa 36 pr, na płd., 18.8 pr. na płn.; kukurydzy 4 pr. na płd., 0.6 pr. na płn,; prosa 0.1 pr. na płd. 1.1 pr. na płn.; hreczki 0.03 pr. na płd., 0.9 pr. na płn*; roślin strączkowych 0.5 na płd., 4 pr. na płn,; rzepaku 0.01 pr. na płd. 0.12 pr. na płn.; lnu 0.78 pr. na płd., 0.43 pr. na płn.; konopi 0.44 na płd., 1.64 pr. na płn.; tytuniu 0.23 pr. na płd.; buraków pastewnych 0.08 pr. na płd., 0.51 na płn.; ziemniaków 7.7 pr. na płd., 9.7 pr. na płn.; kapusty i innych jarzyn 0.83 na płd., 1.6 na płn.; koniczu 1.27 pr, na płd., 0.89 pr. na płn.; innych roślin pastewnych 0.2 pr. na płd., 1.09 na płn. Ugór jednoroczny zajmuje 30.2 pr. na płd. 10.8 pr. na płn. Pod względem temperatury i opadów atmosferycznych podzielić można powiat na dwie połowy, północną i południową. W południowej znowu rozróżnić należy krawędź południową, najwyżej wzniesioną od reszty cokolwiek niższej. Podczas kiedy krawędź najwyżej wzniesiona leży w tem paśmie Gralicyi, gdzie średnia temperatura czyni w zimie poniżej -4 °C, na wiosnę 2 do 4°, w lesie 12 do 14°, a w jesieni 4 do 6°, mamy w części płn. niżnej na wiosnę średnią temperaturę 4 do 6°, w lecie 14 do 16, w jesieni 6 do 8°G. W płn. połowie powiatu wynosi średnia temperatura w zimie od-2 do-4, na wiosnę 6 do 8, w lesie 16 do 18, a na krańcu płn. do 20, a w jesieni 6 do 8, zaś na krańcu płn. do 10°C. Opady atmosferyczne czynią w zimie na krańcu płd. 15 do 20 ctm., w stronie płn. 10 do 15, na wiosnę na krańcu płd. 30 do 40, w paśmie środkowem 20 do 30; na obszarze płn. 15 do 20, w lecie na krańcu płd. 40 do 50; w części płn. 30 do 40, w jesieni 20 do 30 ctm. z wyjątkiem krawędzi płn., gdzie czynią w tej porze tylko 15 do 20 ctm. Pszenicy wydaje hektar w przecięciu hektolitrów 10.9 na płd., 12.2 na płn.; żyta 9.1 na płd. 9.9 na płn.; jęczmienia 10,9 na płd., 14.7 na płn; owsa 11.1 na płd, 15 na płn.; kukurydzy 17.1 na płd. 14.8 na płn.; ziemniaków 64.5 na płd. 87.6 na płn.; siana cetnarów 14.1 na płd. 15.4 na płn. Najrozleglejsze pastwiska i najlepsze łąki znajdują się w środkowej części obszaru. Wedle obliczeń z r. 1880 było w powiecie 4933 koni (właścicieli 2053), osłów 10 (właścicieli 2), bydła rogatego (rasy góralskiej na płd. a podolskiej na płn.) 36,285 (właścicieli 10062. Mleka dostarcza jedna krowa w przecięciu 520 litr. na płd. a 556 na płn.), owiec 2329 (właścicieli 522), kóz 20 (właścicieli 2), świń 7307 (właśc. 4535), ułów 3263 (właścicieli 350). Lasy obejmują przeszło 33 procent z całego obszaru. Największe znajdują się w stronie płd. aż po Przysłup; przeważną część obszaru zajmują także nad Łukwią, na wschód od Wojniłowa i na zachód od Zawadki i Majdanu. Z kopalń zasługuje na uwagę przedewszystkiem sól; ślady nafty są w Cieniawie i Przysłupiu; huta wapna jest w Wojniłowie, gipsu w Serednem, cynku w Majdanie; glina garncarska w Medyni, Siołku, i Wojniłowie; torfowiska w Niebyłowie, Krasnej i Równi. Ludności było wedle spisu z 1869 r, 62,545, a jest 65.089 wedle spisu z r. 1880, i pod tym względem zajmuje powiat obecnie 55 miejsce w Galicyi. Między ludnością było 32,289 mk. płci męsk. a 32,800 płci źeńsk.; 65,004 ludności krajowej, 85 zakrajowej. Pod względem wyznania rozróżniamy 4,227 mk. rzym. kat., 52,072 grec. unickiego, l ormiańsko unickiego, l grecko orient., 989 wyż. augsbur., 95 wyzn. helweck., 7,704 Izrael. W stosunkach towarzyskich używa języka polskiego 8,052, ruskiego 53,860, niemieckiego 3133, innych języków 8. Ze względu na stopień wykształcenia jest 4934 (a więc 7.58 procent) umiejących czytać i pisać (3405 męż,, 1529 kob.), 1671 umiejących tylko czytać (a więc 2.57 procent, 1090 męż., 581 kob.); 58,484 (a więc 89.85 procent) nieumiejących ani czytać ani pisać. Ślepych na oczy było 28 męż., 31 kob.; głuchoniemych 40 męż,, 14 kob.; obłąkanych 7 męż., 9 kob.; umysłowo niedołężnych 31 męż., 24 kob. Przemysł nieznaczny. Prócz gałęzi przemysłowych wspomnianych przy opisie Kałusza są tu jeszcze gorzelnie w Chocinie, Dołszce, Dubowcąch, Podmichalu, Studziance i Zawadce; browar pospolity w Chociniu, młyn amerykański w Dołhem i Podmichalu, cegielnie pospolite w Babinie, Dołhem, Dołpotowie, Podhorkach i Pójle; tartak parowy w Zawoju o sile 40 koni (3 gatry, 26 pił zwyczajnych, jedna cyrkularna), tartaki wodne w Niebyłowie, w Jasieniu (we wsi) i w Jasieniu (Hrynków). Każdy z nich o dwóch gatrach i dwóch piłach zwyczajnych. We wszystkich tych tartakach używają jodły i świerka, robią łaty, brusy i deski, których część znajduje odbyt w kraju a reszta idzie do Niemiec i do Rosyi. Tartak zawojski jest oddalony l miriametr od Łomnicy, trzy inne leżą nad samą Łomnicą, a wszystkie są własnością rządową. Wyrobów garncarskich dostarczają: Medynia, Siołko i Wojniłów, drobniejszych wyrobów tekstylnych Dołpotów i Siołko. Dróg rządowych jest w pow. 62.753 kil., krajowych 0.045 kil, gminnych 231.371 kil, razem 294.369 kil. Na 100 kil. kwadr. przestrzeni przypada zatem dróg rządowych 5.650 kil., krajowych 0,004 kil., gminnych 20.800 kil, razem 26.454 kil. Gościniec wchodzi z Hołynia w powiecie doliniańskim i idzie na wschód i płn. wschód przez Tuzy łów, Pójło i Kałusz do Podhorek. Stąd idzie jedno ramię na płd.-wschód i wsch. przez Wistowe do Bednarowa i dalej do Stanisławowa, a drugie na płn.-wschód i półn. przez Studziankę, Babin, Słobódkę, Wojniłów i Siwkę Wojniłowską do Bursztyna, Drugi gościniec wchodzi z Rożniatowa w pow. doliniańskim i idzie na płd.-wschód przez Topolsko, Łdziany i Krasne do Bohorodczan, Kolej żelazna idzie w tym samym kierunku co i gościniec z Hołynia do Bednarowa. Biegnie ona doliną Łomnicy w nieznacznem od gościńca oddaleniu, przez te same co i on miejscowości, a ma stacyą w Kałuszu. Północna krawędź powiatu zbliżona jest bardziej do linii kolejowej Lwowsko-czerniowiecko-jaskiej, a mianowicie do stacyj w Bukaczowcach lub Bursztynie. Ogół podatków bezpośrednich czynił w 1880 r. 65,017 zł. 20 ct. Powiat tworzy wraz z powiatem dolimiańskim jeden okrąg szkolny. Szkół jest w powiecie 52, same ludowe. Etatowa 4-klasowa męzka jest w Kałuszu; etat. 2-klasowa żeńska w Kałuszu; etat. 2-kl. męzka w Wojniłowie. Etatowe jednoklasowe mają wsie: Dołha, Jasień, Krasne, Kropiwnik, Mościska, Niebyłów, Nowica, Nowy Kałusz, Petranka, Podhorki, Pójło, Podmiehajle, Siwka naddniestrzańska (wojniłowska), Studzianka, Tomaszowce, Tażyłów, Wierzchnia; filialne: Babin, Bereźnica szlachecka, Berłohy, Dołhe, Dobrowlany, Dołpotów, Kadobna, Kopanki, Łdziany, Medynia, Mysłów, Niegowce, Przewoziec, Równia, Siwka Kałuska, Śliwki, Uhrynów stary, Wistowa, Zbora; niezorganizowane: Chocin, Humenów, Kamień, Przysłup, Rypianka, Topolsko, Uhrynów średni, Zawadka, Zawój. Wyznaniowe dwie: w Landestreu i Ugartsthal. Doktorów medycyny jest w powiecie 2, obaj w Kałuszu; chirurgów 4 (3 w Kałuszu, jeden w Wojniłowie); aptek 2 (w Kałuszu i Wojniłowie). Kas pożyczkowych gminnych jest dwadzieścia.

Kałusz po 1919 roku.

Kałusz został miastem powiatowym o powierzchni powiatu 1.133 km2. W 1921 r. w powiecie mieszkało 8.786 osób, w tym 1.023 Niemców. Powierzchnia lasów w powiecie obejmowała 34,3 proc. obszaru, a 29 proc. było roli. W Kałuszu było nadleśnictwo państwowe podległe dyrekcji we Lwowie. Ilość nadleśnictw w pow. kałuskim i obsadę personalną podaliśmy w rozdziale ogólnym. Sąd grodzki poza Kałuszem istniał w Wojniłowie, obsadę sędziowską podaliśmy również w rozdziale ogólnym. Kopalnia soli potasowej w Kałuszu przyciągała ludzi do pracy i osiedlania się. Kopalnia zatrudniała 3000 pracowników. Należała ona do Banku Gospodarstwa Krajowego. Zarządzało nią Towarzystwo Eksploatacji Soli Potasowych we Lwowie, na czele którego stał dyr. Podowski. Działała także kopalnia stara i nowa w Hołyniu. Łącznie produkowano rocznie 210 tys. ton soli potasowych i wydobywano z szybów 10 milionów metrów sześciennych gazu ziemnego rocznie.
Powiat kałuski był nieźle uprzemysłowiony. Działało 45 młynów, 11 olejarni, 2 kamieniołomy, 3 garbarnie, 5 zakładów mleczarskich, 4 fabryki likierów, 1 browar, 1 gorzelnia, 1 kaszarnia, 1 fabryka cukierków, 14 tartaków, 2 fabryki przemysłu drzewnego, 10 cegielni, 8 fabryk wyrobów cementowych, 4 fabryki dachówek cementowych, 4 wytwórnie gontów, 1 kopalnia ropy w Niebyłowie, 2 przemysłowe hodowle ryb. Miasto Kałusz rozwijało się dzięki postępującemu rozwojowi kopalni soli potasowych.
Kałusz jako miasto powiatowe było siedzibą: Rady Powiatowej - prezes H. Prek de Borg; Okręgowego Towarzystwa Gospodarczego - prezes Z. Sobota; Powiatowej Kasy Chorych - naczelnik E. Stengel; Państwowego Zarządu Wodnego i Drogowego - kier. W. Szuster; Powiatowej Komendy Policji Państwowej - podkomisarz Jakonowicz. W Kałuszu w 1937 r. było 14.700 mieszkańców, a w 1939 r. było 17.000 mieszkańców, w tym 6.000 Żydów.
Powiatem kałuskim zarządzali starostowie: S. Łukaszewski, O. Renström-Bruckman. W. Kostołowski, S. Długocki, S. Grudyński, S. Wolski. Wice-starostą był L. Wolański. W tym mieście górników rządzili burmistrzowie: H. Sobota, M. Jezierski, W. Fiedler. Wiceburmistrzem był I. Iwański, urzędnikami magistratu: Liebersbach, Ungehauer, Röhring. Dyrektorem rzeźni był Z. Saphir. Naczelnikami poczty byli E. Kocan i Roman. Nadzór kontroli skarbowej - nacz. J. Białas. Kasa Chorych - nacz. K. Weidman. Kasa Skarbowa-nacz. W. Łucki. Urzędem Skarbowym kierowali nacz. J. Krzyszkowski-Odrowąż i B. Jasieński. Drogomistrzem był Krwawicz. Urzędem katastralnym kierował nacz. inż. A. Margulies. Strażą Pożarną zarządzał nacz. L. Winnicki. Komendantem Policji był komisarz Podia. Geometrą był A. Margulies. Notariusze: A. Dziedzicki, K. Sokal, M. Moszoro. Adwokaci: H. Mandel, K. Alter, L. Bickel, J. Bremer, M. Finkelstein, Fruchtenman, M. Gold, A. Nadel, J. Rubin, E. Schwalb, J. Sochański, M. Sokel, M. Worobeć, T. Korytowski, Kutkowski, I. Aroniec, S. Szarkiewicz, M. Żelechowski. Lekarze weterynarii: A. Baczyński, J. Saphir, A. Locker. Lekarze dentyści: R. Margulies, L. Nadel, J. Zuker, Wiśniowska. Technicy dentystyczni: I. Reitman, Zuker. Akuszerstwem zajmowały się: E. Ehrenberg, H. Grab, M. Hrumiłowicz, J. OIszewska,W. Pitulij , M.P. Zborowska
Dyrektorem kopalni fTśTnTEiyT Wieczny, sekretarzem kopalni - Jezierski, kierownikiem ruchu kopalni inż. D. Mazurek. Kopalnią Hołyń kierował zawiadowca inż. Garbusiński, kierownikiem ruchu był inż. A. Stauffer. Kierownikiem fabryki chemicznej przy kopalni był Czermieński. Laboratorium kierował inż. Nowak. Chemikami byli inż. Zygmuntowicz, inż. A. Mazurkiewicz. Badaniami TESP w 1933 r. kierował prof. T. Kuczyński na Politechnice Lwowskiej i w kopalni.
W Kałuszu dość silnie rozwinięte było szkolnictwo. Istniały 3 szkoły powszechne, 2 gimnazja miejskie, szkoła hebrajska Talmud Torah. Nauczyciele uczyli i wychowywali, byli oddani młodzieży bez różnic narodowościowych i religijnych. Dyrektorami szkoły powszechnej byli: Podgórski, Kurdydyk, Kostecki, Reszetełowiczowa. Nauczycielami byli: Sytnik, Koratnicka, Sytnikowa, J. Sandurski, W. Daum, A. Kompelmacher, S. Perchał, J. Liebersbach, J. Michalewicz, M. Kamiński, J. Olewicz, L. Melnikówna, F. Markiewiczówna, B. Marguliesowa, K. Dąbrowska, K. Hankiewiczowa, W. Marynowska, M. Picińska, H. Dąbrowska, W. Wyszatycka, J. Zdaniewiczówna, K. Machówka, K. Strömichówna.W. Litwinówna, P. Malinowska, S. Blauthówna, J. B. Kostecki, L.T. Napiórkowski, Ratyński, Hirschlergowa. Siedmio-klasowa szkoła męska była ufundowana przez Jana Gromadkę i Antoniego Dobrzańskiego. Istniały gimnazja samorządowe typu humanistycznego i matematyczno-przyrodniczego. Pedagodzy szkół średnich umieli zachęcać młodzież do nauki, stwarzając atmosferę wzajemnego zaufania między pedagogiem a uczniem. Wywodząca się z Kałusza młodzież rozrzucona po świecie po II wojnie światowej z wdzięcznością wspomina swoich pedagogów w szkołach Kałusza. Dyrektorem gimnazjum był Piotrowicz. Profesorami gimnazjum byli: F. Białous, Potoczek, A. Tradzikowski, Kozłowski, Podkowiński, A. Grün, Friedlander, Straus, N. Spiegel, Friedlanderowa, J. Lieberbach, S. Piekut, Z. Morozewicz, E. Słypka, Piątkowiczówna, Sametra-Białous. Istniała zawodowa szkoła państwowa. Działał Zakład WychowawczyTowarzystwa Bursa Polska. Inspektorem szkolnym był E. Nawrocki.
Salinami kierowali inż. S. Herman i inż. A. Matula. W Kałuszu działało szereg instytucji finansowych: Bank Ludowy - dyr Röhring, Bank dla Drobnego Przemysłu, Bank IKA, Bank Ukraiński - dyr. Barycz, Żydowski Bank Ludowy, Powiatowa Kasa Oszczędności, która prowadziła zastępstwo Banku Gospodarstwa Krajowego - prezes T. Nossolski, wiceprezes J. Pihulak, dyrektorzy A. Majer, W. Golejewski i Iwiński, Miejska Kasa Oszczędności - dyrektorzy Podio i Kirchmayer.
Życie kulturalne polskie koncentrowało się głównie przy "Sokole", który miał swój własny gmach z salą widowiskową i zapleczem gimnastyczno-klubowym. Prezesami "Sokoła" byli Piasecki, Podgórski i J. Krzysztofowicz-Odrowąż. Naczelnikiem "Sokoła" był Podgórski. Czynnym działaczem był Lieberbach. Ożywienie kulturalne wnosiło zorganizowane przez kopalnię soli potasowych Towarzystwo Dramatyczne, którym kierował inż. Rokitko, oraz miejski chór, którym dyrygował inż. A. Mazurkiewicz. W tym chórze śpiewał dobry tenor Welc. Istniała orkiestra TESP. Działało Towarzystwo Szkoły Ludowej, którym kierował A. Klisiecki, działał J. Michałowicz. Polacy założyli szereg organizacji zawodowych i społecznych, jak: Związek Górników, Związek Kombatantów, Związek Oficerów Rezerwy, Stowarzyszenie Rękodzielników, Stowarzyszenie Przemysłowców, Stowarzyszenie Kupców, Stowarzyszenie Adwokatów. Działało Towarzystwo Tatrzańskie. Istniała Liga Kobiet. Działało LOPP i Czerwony Krzyż. Istniała organizacja "Strzelca", której prezesem był E. Straus. Politycznie wśród Polaków działała PPS, której działaczem był Haluch. Narodowej Demokracji przewodniczył J. Krzyszkowski-Odrowąż. Działaczem PSL był Stefan Posacki z pow. kałuskiego, który został posłem z okręgu lwowskiego. Młodzież polska należała do drużyn harcerskich, których patronami byli H. Sienkiewicz i Jan III Sobieski. Harcerstwo prowadzili ha J. Niemirowski, ha T. Perchal, Ratyński.
Wśród Ukraińców życie kulturalne ogniskowało się w Domu Narodnym, gdzie były sala widowiskowa, sale klubowe, sale gimnastyczne oraz czytelnia "Proświty". "Proświtą" kierował W. Miklasiewicz. Istniało Ukraińskie Towarzystwo Mieszczańskie "Gwiazda". Działało Towarzystwo "Ridna Szkoła", którego prezesem był S. Zagajewicz, a działaczami - O. Kurdydyk i J. Bojczuk. Życiem kulturalnym wśród Ukraińców kierowalli: Reszetytowicz, Kukowski. Działało Tow. Sojuz Ukrainek - prezeska Czarpita. Istniał Ukraiński Chór Bojan. Politycznie wśród Ukraińców działała głównie partia UNDO, której wybitnym działaczem był Reszetylowicz. Z ramienia UNDO posłem do sejmu polskiego z okręgu Kałusz został Z. Pełeński, działacz spółdzielczy. W nielegalnej organizacji OUN czynnymi byli Barycz junior i ksiądz J. Mokrzycki. Dużą aktywność wykazywała Ukraińska Socjal. Radykał. Partia, z ramienia której posłem do Sejmu II RP został J. Kurowiec. Wymieniony poseł Z. Pełeński był wybitnym bankowcem, członkiem Naczelnej Rady Krajowej Towarzystwa Gospodarczego Silskij Hospodar, członkiem Wydziału Głównego Proświty. Młodzież Ukraińska należała do organizacji "Płastunów" i "Łuchu". Do Kałusza przyjeżdżał Ukraiński narodowy Teatr im. M. Sadowskiego.
Żydzi skupieni byli głównie wokół partii syjonistyczenj oraz partii Agudat Izrael. Działało żydowskie towarzystwo ILAG, które pomagało małorolnym Żydom. Kupcy żydowscy posiadali swoją organizacje, a także zawodową organizację mieli adwokaci i lekarze żydowscy.
Młodzież w Kałuszu oddawała się sportom. Polacy należeli do klubu piłki nożnej TESP, którym kierował Śliwa. Działał także TESP II oraz klub piłki nożnej Strzelec. Ukraińcy posiadali klub futbolowy Gwiazda, którego prezesem był Parysz, a działaczem J. Bojczuk.W klubie Strzelec znanym graczem był Masztelarz, a w klubie ukraińskim Gwiazda wybijał się J. Mandryk. Żydzi posiadali klub futbolowy Hakoach. W roku 1935 kapitanem drużyny ukraińskiej Gwiazda był M. Kustlik, działaczami J. Pawluk, P. Zawadowicz, Koranowski. Istniał także Ukraiński klub "Sokół" a przy klubie "Gwiazda" działała żeńska sekcja siatkówki.

Usługi w Kałuszu:
Hotele: Holdera, B. Beer, B. Landsman, M. Hoffman. Kino "Sokół". Apteka: J. Szustow. Jadłodajnie: Pińczuk, J. Siemianyszyn. Restauracje: J. Charambura, W. Hryniewicka, I. Kołomyjec, J. Sumik, J. Mandryk, S. Adler, I. Baran, B. Beer, M. Barnfeld, R. Einstein, J. Feintrykel, A. Holder, B. Landsman, M. Reiler, A. Scholz, W. Stechel, M. Streit, M. Borach, S. Litman, Leskowic, MöIIer. Warsztaty mechaniczne: H. Opitz. W. Kowalska, E. Thalenfeld. Przedsięborstwa przewozowe: A.Tanenbaum, M. Fruhwirth. Biura ubezpieczeń: Powsz. Zakł. Ubezp. Wzajemnych, ReunioneAdriatica, KrakowskieTow. Wzajemnych Ubezpieczeń, "Snop". Przewody kanalizacyjne i gazowe: J. Leszczyj. Komunikacja Samoch.: J.Tracz. Kawiarnie: E. Birakowska, W. Kuczela. Budowa studni: I. Dominkiewicz. Biuro informacji: M. Wein.

Rzemiosło w Kałuszu rozwijało się w oparciu o zaufanie, jakim darzyło je społeczeństwo. Mieszkańcy przyzwyczajali się do swoich wybranych warsztatów rzemieślniczych. Znani byli: Bednarze: J. Barański, S. Mikulski, L. Picyk, J. Skulicz, M. Szwer. Blacharze: Buchhalter, M. Buchhalter, D. Meinblum, Roler, I.Thalenfeld. Majstrzy budowlani: D. Molinka, H. Molinka, K. Moroz, W. Sielecki, T. Lichota. Zakłady fotograficzne: D. Haber, D. Steiglitz. Introligator: Baummohl. Fryzjerzy: W. Balicki, S. Pohl, J. Appel, B. Bein, Z. Feintuch, Lilienfeld. Rzeźbiarstwo kamieniarskie: B. Beer, L. Furchtsam. Kominiarskie przedsiębiorstwo: Z. Lustig. Czapnik: M. Schreier. Kołodzieje: I. Klechówka, W. Liebersbach, C. Pawluk, J. Stemler, Sebastian. Kowale: T. Czarkowski, L. Delwo, J. Delwo, A. Dolinka, W. Kram, I. Kieleba, M. Prasionowski, A. Sebastian, W. Słopecki, A. Sopran, I. Stoklos, I. Wirth. Krawcowe: M. Kirylowicz, M. Plakowa, M. Siemianowska, E. Zapolska, R. Beer, M. Keler, I. Weintraub, Ch. Tanenbaum. Krawcy: I. Gosylewicz, K. Hunilowicz, D. Badler, S. Hauptman i 20 innych. Kuśnierze: B. Rokier i S. Rokier. Powroźnik: L. Weitzner. Malarze pokojowi: M. Chocewicz, A. Gruber, I. Stiedlitz. Murarze: H. Kozaris, Ł. Mandryk. Piekarze: L. Starzyk, H. Berman, I. Rosman, H. Samel, E. Streger, A. Schrage. Rymarze: H. Bernfeld, A. Blaustein, B. Herman, M. i O. Thalenfeld, M. Herman. Rzeźnicy: E. Berger, B. i F. i M. Herman, H. Buchalter, B. Blaustein, G. Siegel, K. i S. Siegel, M. Felsen, J. Fendel, I.Trampeler, G. Schütz. Siodlarz: D. Herman. Tapicer: S. Weintraub. Stolarz: M. Bielecki, F. Kaplica, T. Kapijczuk, P. Kuczeniak, I. Minicki,T. Sosabowski, A. Winnicka, A. Milewski, Kuszlik, A. Bernfeld, K. Koch, L. Wieder, I. Leibenkraut, S. Wieder. Szewcy: P. Didorak, A. Kołomyjec, M. Molicki, J. Mendyk, Terlecki, I. Węgrzynowicz, M. Węgrzynowicz, M.Woźniak, B. Zawadowicz, Gross, Elbraun, Embraun, M. Weiss.W Rokier, G. Kołomyjec, F. Schrage. Ślusarze: S. Didoszak,W. Kowalski, I. Litwin. Wędliniarze: H. Flis, S. Jagielnicki, A. Matyjczak, A. Odzieżyński, Eugeniusz Prociak, M.Kuczerat H. Schörych, A. Zentner. Zegarmistrze: E. Bickel, P. Blaustein, Ch. Lustman.

Kupiectwo w Kałuszu stanowiło ważne ogniwo w zaspokajaniu potrzeb życiowych mieszkańców miasta, kupiectwo rosło dzięki poparciu społeczeństwa, które miało stałych dostawców często z pokolenia na pokolenie: Bławatne sklepy: H. Welkowicz, J. Fuchs, S. Kusz, J. i K. Teitelbaum, Ch. i L. Reiner, Szyba, Kurz, M. Berkowicz i 20 innych sklepów żydowskich. Drogeria: M. Piepes. Bielizna: M. Jampel. Handel bydłem: J. Ziegel, A.Trompeler, M. Lieber-man, A. Hellman. Budowlane materiały: P. Dobrowolski, M. Mendyk, G. Kamieniecki, J. Mandryk. Domy handlowe: A. Grunberson, J. Eisik, M. Likwornik, A. Grunschlag, Heller. Handel drzewem: A. Likwornik, E. Bitman, N. Mandelbaum, L. Kreutzer, Seeman. Galanteria: D. Binder,T. Gelopter, J. Brühl, Ch. Rozenkranz, M. Locker, Spiegel. Handel gontami: M. Spatz. Maszyny do szycia: B. Schöps. Handel jajami: S. Berman, S. Kurteltaum. Artykuły kolonialne: W. Stoklosa, B. Haber. Księgarnie: F. Adler, G. Gladstein, S. Aschkenazy. Kapelusze: F. Bem, H. Lang, Meller. Maszyny rolnicze: J. Rubczak. Naczynia kuchenne: S. Hoffman, Baummöhl, Nussbaum i inni. Meble: Picykiewicz, Sebastian, J. Majer. Obuwie: A. Baran, G. Zeng. Oleje i smary: M. Friedman, M. Lustig, J. Glass, Ch. Barnik. Kamienie młyńskie: Ch. Walter. Pakuły: S. Blat. Rowery: J. Reis. Różne towary: L. Bereźnicki, Kółko Rolnicze, F. Winnicka, L.Wmnicki, M.Wirth, M. Żmijewski, A. Mulstein, J. Baran, D. Grossman, H. Haberman, Kahan, Destern, Mendelbaum, Haber i 45 innych sklepów żydowskich. Skóry: J. Baran, F. Silber, E. Berman, E. Klinger i 15 innych kupców Żydów. Hurt soli: Kółko Rolnicze, E. Sowińska. Szkło: T. Geller. Spirytualia: Mühlstein i Spindel. Szewskie przybory: S. Wirklich. Skórzane wyroby: A. Flant, Z. Sperler. Tytoniowe wyroby: J. Rymów, J. Judenfreund, M. Weiman, M. Rothfeld. Ubrania gotowe: Sperber, H. Haberman, M. Halpern, B. Freund.Techniczne artykuły: M. Likwornik. Węgiel: A. Majer. Wapno: J. Rotham, I.Tauber, U. Szuster. Wyszynk trunków: M. Nowicki, S. Bickel, S. Ekstein, H. Friedman, S. Winner, H. Limoni, J. Rosenman, M. Roth, I. Streifer, J. Wieder, J. Friedman. Handel zbożem: "Mąkozbóż" Spółka, J. Weintraub, M.Turteltaub, B. Benner, K. Kelman, R. Rechthofen i 14 innych kupców Żydów. Ziemiopłody: Sp. Przemys-łowo-Rolnicza,W. Stöckel, Hortenstein. Handel żelazem: A. i E. i J. Fassbergowie, J. Rubczak, J. Weintraub, A. Grundschlag, E.Thalenfeld, J. Knoll, H. Meier.

Przemysł w Kałuszu i powiecie:
W kałuskim znajdowało się: 45 młynów, 11 olejarni, 1 kaszarnia, 1 gorzelnia, 5 zakładów mleczarskich, 4 fabryki likierów, 3 garbarnie, 14 tartaków, 2 fabryki przemysłu drzewnego, 10 cegielni, 8 fabryk wyrobów cementowych, 4 fabryki dachówek cementowych, 1 browar, 1 fabryka cukierków, 1 odlewnia dzwonów, 1 kopalnia soli potasowych, 2 hodowle ryb, 1 fabryka mydła, 1 kopalnia ropy naftowej.
Młyny - Kałusz: J. Dowlenko, bracia Friedlander, M. Pichl, M. i A. Sonheim. Słoboda Równiańska: L. Rudy. Śliwki: F. Arhman, A. Fechtchaften. Tuczyłów: A. Jaciw, I. Kaniewicz, Dionizy Prokopiak . Wierzelnica: W. Melnyk. Uhrynów Średni: M. Reiner. Niegowce: A. Neubaker. Moszkowce: A. Laufer, H. Preb. Rypianka: Omelnyk. Wisłowa: W. Śliwocki. Studzianki: M. Ciupik.Tomaszowce: F. Hrymecki, R. Njabeker, F. Szwajcer. Zawój: Gutjans, P. Melnyk, P. Hupschman, A. Borfeld. Dołpatów: A. Webe. Grabówka: Warfeld. Hołyń: A. Sierynog. Równo: W. Druz, E. Łów, B. Kleinroch. Podmichalce: J. Klim, M. Mandelbaum, S. Menczer. Seredne: H. Diener. Siułko: A. Szolenberg. Mysi ów: W. Melnyk. Dubowica: L. Bendkowski. Humenów: J. Jakubowicz. Bezłochy: D. Romanów, Podhałki: M. Liebersbach. Wojło: J. Dorobeńko, J. Friedlander. Dołha: F. Melnyk, Kałuska. Jasień: Gawrysz. Nowica: F. Gendelman, J. Szolenberg, M. Medwid.
Olejarnie - Siułko: L. Keller. Podmichalce: A. Popper. Hanuszowce: P. Niemko. Mysłów: H. Prokop. Pojło: H. Pewłyszyn. Bereźnica Szlachecka: P. Damów. Dobrowlany: M. Bedryj. Nowica: H. Wasylow, I. Semenów. Turylów: J. Koboszczuk. Wojniłów: W. Ławryj.
Zakłady mleczarskie - Dubowica: Spółdzielnia Jednist. Podmichalce: H. Lesiów. Turyłów: Spółdz. Mlecz. Uhrynów Średni: J. Reiner, I. Ulak.
Kaszarnia - Kałusz: S. Reis.
Gorzelnia - Dołpatów: W. Rozwadowski.
Hodowle ryb - Medynia: P. Mencel. Mysłów: A. Kozeń.
Fabryki likierów - Kałusz: C. Barnik, Mühlnstein i Spindel, Weiman,W. Pojło.
Fabryka cukierków - Kałusz: Bienenfeld.
Fabryka Wód Gazowanych - Kałusz: M. Kraushar, M. Reitman.
Browar - Kałusz: S. Muhlstein i I. Spindel .
Garbarnie - Kałusz: W. Lehrer, J. Yogel, J. Lieberman.
Przemysł mineralny (kamieniołomy) - Stańkowa: J. Mazur.
Cegielnie - Kałusz: J. Bojarowski, H. Jacyk, A. Kosierba. Hołyń: Hochtaubel. Podhorki: J. Bojarowski, M. Jasiński. Wojniłów: M. Ławryj.Tomaszowce: M. Spławińska. Zbora: F. Federyszyn. Wierzelnica: Kłymyszyn.
Wyroby cementowe - Kałusz: M. Chomicki, A. Mayer, N. Heller. Wojniłów: Witbudowa. Siuika: Wojniłowska: M. Borys.
Dachówki cementowe - Kałusz: L. Lewit, Oleski, S. Winkler. Podmichalce: W. Bułoniec.
Betonowe wyroby - Siułka Wojniłowska: J. Menik. Turyłów: W. Janów.
Przemysł drzewny (tartaki) - Kałusz: M. Holder, M. Zarwanitzer. Równo: W. Dróż. Zawój: Kahane i Steiner. Wisłowa: J. Śliwocki, W. Kościów, I. Hrymas. Grabówka: J. Jahr, Ch. Yogel. Bewłoki: Romanowa. Śliwki: E. Artman. Nowica: F. Genderman, J. Szolenberg, M. Medwid.
Wyrób gontów - Grabówka: G. Dicker, D. Szeindl. Krosno: J. Hillman, M. Temjanczyn.
Fabryki przemysłu drzewnego - Zawój: Kahane i Steiner.
Eksploatacja lasów - Petranka: M. Hübschman. Niebytów: M.Tysowski. Słoboda Równiańska: L. Rudy. Rypianko: K. Schindler.
Fabryka mydła - Kałusz: A. i J. i L. Tauber.
Odlewnia dzwonów - Kałusz: bracia Felczyńscy.
Przemysł naftowy - kopalnia ropy w Niebyłowie: Galicyjskie Karpackie Towarzystwo Naftowe.
Właściciele ziemscy: Chocin: Zenobia Bogdanowicz, hr. Łoś. Slobódka: W. Rozwadowski. Stańkowa: hrabina Zofia ze Stańkowskich Dzieduszycka. Wierzelnica: S. hr. Komorowski. Hołyń: Hochtaubel. Studzianki: I. Diamandstein. Dąbrowa: H. Prek, H. Ujejski. Luka: H. Prek. Bobin: W. Rozwadowski. Niegowce: K. Czarkowski. Miszkowce: H. Prek. Dołhopole:W. Rozwadowski,W. Buchaj, P. Hałajczuk, J. Śliwiński. Hołyń: K. Heinrich. Medynia: Mencel. Mysłów:W. Eder. Tomaszowce: A. Ujejski. Zawadka: S. Kirchmayer. Dubowica: H. Mierzyński. Podhorki: Z. Sobota, R. Smoleński. Seredne: A. Domaszewski. Siółka Wojniłowska: H. Prek. Grabówka: Chickiewicz.
Spółdzielczość polska - Kałusz: Kółko Rolnicze, Konsum Rolniczy, Samopomoc. Jesień: Gospodarsko-Spożywcza. Tomaszowce: Kółko Rolnicze, Gospodarsko-Spożywcza. Podmichalce: Kółko Rolnicze. Medynia: Gospodarsko-Spożywcza. Humeniów: Kółko Rolnicze. Bereźnica Szlachecka: Kółko Rolnicze. Bezłochy: Gospodarsko-Spożywcza.
Spółdzielczość ukraińska - Uhrynów Średni: Zorja. Perekopy: Narodny Dim. Serednie: Nadija. Kałusz: Powitowej Sojuz, Masłosojuz, Chłopski Sojuz, Zhoda, Hospodarsko-Spożywcza, Spiłka Torhowelna, Sojuz Kooperatyw (prezes Karpin-ka). Dobrowlany: Borba z Lichwoju. Dąbrowa: Zorja. DołheWojniłowskie: Zorja. Luka: Buducznist. Niegowce: Zhoda. Hołyń: Syła. Podmichalce: Ruska Kooperatywa. Medynia: Zhoda. Dąbrowa: Zorja. Dołhe Kałuskie: Złuka. Dubowica: Jednist. Podhorki: Buducznist. Bereźnica Szlachecka: Jednist. Bezlucha: Wola. Studzianki: Jednist. Tomaszowce: Czytelnia Proświty.
Malarz Wygrzywalski wykonał obraz olejny przestawiający Zakłady Soli Potasowych w Kałuszu.

Druga wojna światowa wstrząsnęła życiem mieszkańców Kałusza, wśród których przeważali górnicy, kupcy, rzemieślnicy. Sowieci zajęli miasto ok. 21 września i wywieźli w 1940 roku wgłąb Rosji przeważnie polskich mieszkańców terenu. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej 22.VI.1941 r. Niemcy zajęli Kałusz. W październiku 1941 r. dokonali morderstw tysięcy Żydów w Kałuszu. W kwietniu 1942 r. Żydów z getta w Kałuszu wywieźli do Bełżca. W sierpniu 1942 r. getto w Kałuszu zostało zlikwidowane, a część Żydów przeniesiono do Stanisławowa. W 1943 r.
Zaciąg Ukraińców do dywizji S.S. Galizien organizował w Kałuszu Ukrainiec Izydor Pigulak.
Dnia 3 listopada 1943 r. Niemcy rozstrzelali w Kałuszu 18 ukraińskich uczniów szkoły handlowej, a dnia 6 maja 1944 r. Niemcy rozstrzelali 42 Ukraińców.
W roku 1945 polskich mieszkańców Kałusza przesiedlono do PRL.

Wybitni mieszkańcy Kałusza i powiatu kałuskiego: Lista żołnierzy i oficerów, pochodzących z powiatu kałuskiego, których depozyty są przechowywane w Wojskowym Biurze Historycznym (dawne Centralne Archiwum wojskowe)

1. Kazimierz Garmalita s. Jana - strzelec, ur. 28.02.1918 Kałusz
2. Józef Jakubowicz s. Jana - ułan, ur. 04.01.1921 Wojniłów, powiat Kałusz
3. Michał Michalczyk - strzelec, ur. 30.08.1917 Wojniłów, powiat Kałusz
4. Bazyli (Wasyl) Romaniw (Romaneid) Vel Romanin s. Mikołaja, ur. 28.11.1924 Nowica Górna, powiat Kałusz
5. Bronisław Szulc s. Filipa - strzelec ur. 25.10.1923 Wistowa, powiat Kałusz

kal01.jpg
kal01
 kal02.jpg
kal02
 kal03.jpg
kal03
 kal04.jpg
kal04
kal05.jpg
kal05
 kal06.jpg
kal06
 kal07.jpg
kal07
 kal08.jpg
kal08
kal09.jpg
kal09
 kal10.jpg
kal10
 kal11.jpg
kal11
 kal12.jpg
kal12
kal13.jpg
kal13
 kal14.jpg
kal14
 kal15.jpg
kal15
 kal16.jpg
kal16
kal17.jpg
kal17
 kal18.jpg
kal18
 kal19.jpg
kal19
 kal20.jpg
kal20
kal21.jpg
kal21
 kal22.jpg
kal22
 kal23.jpg
kal23


Created using Ashampoo Photo Commander

tekst: Kałusz po 1919 roku oraz zdjęcia nr 3,4,5,9,12 dostałem od Oresta Zborowskiego z Kałusza
 kartkę nr 14 podarował mi Janusz Fajfer z Warszawy
zdjęcie nr 7 podarował mi Stanisław Wierzgoń z Opola
Nazwiska związane z miejscowością:
Baran, Fajfer, Grosman, Hellstein, Hołub, Kostecki, Kud, Kuszlik, Lewicki, Marzec, Strömich, Szwajczak, Zakrzacki, Zborowski
BorkiChróścinaLarmor-BadenOpoleZąbkowice Śląskie